Áp lực đồng trang lứa (peer pressure) rất khác với chuyện mà nhiều người bao gồm người trẻ (và cả báo chí, podcast, truyền hình,…) đang dùng để chỉ chuyện trẻ em bị áp lực phải bằng bạn bằng bè trong chuyện học hành, điểm cao, tài giỏi,….
Trong một buổi trao đổi của nhóm giám sát ở WELink, câu chuyện áp lực đồng trang lứa này được nêu lên như thể một “hot trend” trong giới trẻ hiện nay cùng cộng đồng những người đang làm cha làm mẹ. Các bạn ở WELink gặp rất nhiều khách hàng trẻ tuổi than thở, thậm chí quy cho “áp lực đồng trang lứa” khi mô tả các em “cảm thấy mình thua kém so với bạn bè”.
Thật ra chính xác thì điều đó là áp lực được tạo thành từ sự so sánh (xã hội) diễn tả kỳ vọng hoàn hảo (cầu toàn) của chính bản thân người muốn phàn nàn. Không có cái gọi là áp lực đồng trang lứa trong trường hợp này đâu.
Kỳ vọng ảo tưởng, chủ nghĩa hoàn hảo, ước muốn cầu toàn,… là một lối tư duy sai trái hay nói cách khác là tư duy bất hợp lý. Để khỏe mạnh hơn thì cần lưu tâm đến chính kỳ vọng của bản thân mình.
Và điều quan trọng là cha mẹ và gia đình dòng họ, cả thầy cô giáo (mở rộng ra văn hóa – xã hội) là khởi đầu cho cái chúng ta gọi là chủ nghĩa hoàn hảo đó. Không có đồng trang lứa nào tạo áp lực ở đây cả.
Điều cần lưu tâm và cần cải thiện là tương quan cũng như lề lối kỷ luật (hướng dẫn), và việc yêu thương con cái. Đừng để cho cảm giác bắt được thủ phạm là “áp lực đồng trang lứa” làm ta vui sướng (bị lừa).
Quay lại câu chuyện lẫn lộn “áp lực đồng trang lứa” với “so sánh xã hội”. Sau những ngày có trao đổi qua lại với vài anh chị em, điều tôi nghĩ có vẻ đúng là: Giới trẻ (nói riêng trong trường hợp này thôi) dường như đang tin rằng áp lực mà mình đang gánh là do “sự thành công hay tài giỏi của bạn bè” tạo ra. Kiểu như khi tin như vậy, cả các em và cha mẹ các em đều tỉnh bơ mà phớt lờ đi cái chuyện áp lực là do chính cha mẹ (người lớn/ người chịu trách nhiệm) tạo ra.
Hẳn nhiên không phải chỉ có một nguyên do, nhưng nhớ rằng trách nhiệm của những người lớn trong chuyện kỳ vọng (ảo tưởng) về thành tích của con cái gây áp lực cho chúng cần phải được nhìn nhận. Đừng đổ hết cho sự thành công của người khác. Nói thêm, “kỳ vọng ảo tưởng” phải được thay thế thành “khao khát xuất sắc”. Kỳ vọng là ảo tưởng. Khao khát xuất sắc là dựa vào tiềm năng và kế hoạch thực tế.
Trường hợp này không thể bỏ qua những tác động từ những thông điệp đang được truyền thông bởi quý ông bà anh chị em trên truyền hình, báo chí, hay các buổi nói chuyện trong cộng đồng của giới chuyên môn hay của những người có sức ảnh hưởng. Tôi nhận thấy có hai điều mà cá nhân tôi rút ra sau một vòng dạo chơi trên không gian mạng xã hội:
– Một là việc hiểu thiếu chính xác về hiện tượng quan sát được, chẳng hạn người trẻ bị áp lực bởi những kỳ vọng từ cha mẹ – gia đình dòng họ, hoặc/và những thành tích của bạn bè nhưng được gán cho đó là áp lực đồng trang lứa. Đúng bản chất vấn đề ở đây là áp lực gây nên bởi sự so sánh xã hội (social comparison) chứ không phải bạn bè nào gây áp lực.
Ví dụ những bài như thế này, được lấy từ nguồn của Bệnh viện tâm thần Bến Tre. https://www.bachhoaxanh.com/kinh-nghiem-hay/ap-luc-dong-trang-lua-la-gi-cach-de-vuot-qua-ap-luc-dong-trang-lua-1550633
Ngày trước tôi thích cách mà bác sĩ Lương Cần Liêm (người Pháp gốc Việt) dùng trong mấy lần nói chuyện với anh chị em Việt Nam: “Thấy cái “thật sự” nhưng chưa hiểu đúng cái “sự thật””. Chúng ta cần nhìn thấy đúng bản chất của sự thật khi quan sát và mô tả lại cái thật sự thấy.
Áp lực đồng trang lứa phải được hiểu là việc gây sức ép từ những người đồng trang lứa mà một người hoặc nhóm người phải chịu và thường là làm theo cho “cùng hội cùng thuyền” với nhóm bạn bè đó. Dù cũng đôi lúc có chút tích cực nhưng phần nhiều khái niệm này diễn tả chuyện một người (trẻ) bị lôi kéo vào việc phải thực hiện những hành động xấu để giống bạn bè như thử ma túy, đua xe, uống rượu, yêu đương và quan hệ tình dục không an toàn,….
Nhìn hai câu chuyện này xem sao. Một người trẻ chơi với nhóm bạn mà ai cũng học giỏi và nhìn chung là xuất sắc và có áp lực là bản thân phải xuất sắc để có thể được chấp nhận trong nhóm đó. Có thể hiểu đây là áp lực đồng trang lứa tích cực, tuy nhiên đứa trẻ phải có tiềm năng theo được nếu không sẽ có thể kiệt quệ. Trường hợp khác khi một đứa trẻ thấy mình yếu kém vì bạn bè tài giỏi và muốn mình cũng tài giỏi y như vậy rồi trầm uất hay thu mình lại có thể sẽ liên quan đến chuyện kết nối với sự kỳ vọng đang có từ người khác (lâu dần thành từ bản thân) trong khi tiềm năng mình không thể đáp ứng điều kỳ vọng. Hiện tượng được nhìn thấy giống nhau nhưng bản chất khác, cái thứ nhất là áp lực đồng trang lứa cái thứ hai rơi vào chuyện so sánh xã hội nhiều hơn.
So sánh xã hội trong bối cảnh giáo dục với nhiều kỳ vọng ảo tưởng về các tiêu chuẩn mang tính thành tích bên ngoài áp lên con trẻ sẽ tạo nên tình trạng tồi tệ cho sức khỏe tổng thể của con cái. Chính chuyện này góp phần nhiều vào tình trạng đau khổ, bế tắc, trầm cảm, lo âu… của người trẻ hiện nay. Có quá nhiều câu chuyện đau lòng đã và đang xảy ra trong xã hội Việt Nam chúng ta. Tôi thậm chí còn muốn gọi những kỳ vọng ảo tưởng này là tội ác.
Có thể đọc bài này để hiểu thêm về so sánh xã hội: https://www.psychologytoday.com/us/basics/social-comparison
Câu chuyện này không dừng lại ở đó mà còn liên quan đến hiện tượng giới trẻ dùng các app hay mạng xã hội để đăng tải những thông tin và nhất là hình ảnh của bản thân đã qua chỉnh sửa (phông bạt/ mông má), và rồi tự mình so sánh phiên bản đã chỉnh sửa với phiên bản thật và trở nên… đau khổ với những thứ bản thân không thể đạt tới. Gần đây các nhà nghiên cứu gọi là hiện tượng so sánh xã hội tự thân (self social comparison hay self-evaluation).
Đọc thêm ở đây: https://link.springer.com/article/10.1007/s44202-024-00241-3 (so sánh xã hội trên Instagram và lòng tự tôn).
– Hai là có nêu đúng định nghĩa nhưng phân tích và hiểu sai khi ráp vô hiện tượng thực tế, điển hình như bài này có ý kiến của một chuyên gia tâm lý, ví dụ bài này: https://vnexpress.net/ap-luc-dong-trang-lua-tan-pha-suc-khoe-the-nao-4800893.html
Sau đây là định nghĩa đúng: “Áp lực đồng trang lứa là hiện tượng xảy ra khi cá nhân chịu ảnh hưởng bởi những người thuộc cùng một nhóm xã hội (cùng tuổi, cùng lớp hay đồng nghiệp…), từ đó phải thay đổi thái độ, giá trị hoặc hành vi của họ để phù hợp với các chuẩn mực của nhóm.” Nhưng hiện tượng được mô tả có vẻ không khớp: “Hiện tượng này ngày càng trở nên rõ rệt, đặc biệt trong các thế hệ trẻ như Gen Z, nơi mà áp lực xã hội có thể khiến họ cảm thấy không đủ hoặc kém cỏi hơn so với bạn bè.” Cái ví dụ được dùng để ráp vô cái định nghĩa này còn được diễn đạt trong các đoạn tiếp theo của bài viết.
Hay như bài này từ đại học kinh tế cũng tương tự: https://tuyensinh.ueh.edu.vn/bai-viet/vuot-qua-ap-luc-dong-trang-lua-peer-pressure
Tôi nhớ đến các văn bản nói về đạo đức nghề nghiệp trong lĩnh vực tâm lý học có đề cập đến chuyện các cá nhân hay tổ chức chuyên môn có tầm ảnh hưởng cần phải nghiêm túc và cẩn trọng để đặt những phát ngôn của mình tuân theo các chứng cứ khoa học vì những thông điệp mình nói ra có thể gây tác động đến cộng đồng dân chúng. Trường hợp này tôi thấy có một sự hời hợt khi phát ngôn rồi. Nhớ rằng khi một hiện tượng thực tế được nhìn nhận và gọi tên thiếu chính xác sẽ dẫn đến những hệ lụy khó lường được.
Xác nhận rằng những gì đang diễn ra trong xã hội chúng ta mà có thể quan sát thấy là nhiều người trẻ bị áp lực lớn dẫn đến suy giảm sức khỏe tổng thể (thể xác, tinh thần, cảm xúc, tư duy,…), và yếu tố góp phần vào áp lực đó là sự kỳ vọng từ những người lớn đang chịu trách nhiệm giáo dục trên người trẻ. Trong gia đình thì là cha mẹ và mở rộng ra là bà con anh chị em dòng họ; Ngoài xã hội thì là thầy cô giáo và mở rộng ra các chính sách của trường học; Mở rộng thêm nữa là các kỳ vọng nhìn chung của cả xã hội về những tiêu chí gọi là “người thành công” hay “người đáng ngưỡng mộ”.
Đọc thêm bài này để thấy sự kỳ vọng ảo tưởng của cha mẹ đẩy tới chủ nghĩa hoàn hảo nơi con cái: https://www.apa.org/…/parental-expectations-perfectionism
Những tiêu chí thể hiện trong kỳ vọng của người khác sẽ dần dần được chuyển vào bên trong một đứa trẻ, cái quá trình mà tâm lý học gọi là sự nội tâm hóa (internalization). Nguy hiểm là khi những tiêu chí này đã được chuyển giao cho đứa trẻ thì những người lớn không còn thấy đó là do mình nữa mà tất cả là “do đứa trẻ”. Đạt được các tiêu chí thành công đó thì đứa trẻ đã quá mỏi mệt; Mà không đạt được thì tại vì đứa trẻ đó “yếu kém” hay trở thành đứa “chẳng có giá trị”.
Một cách thẳng thắn, có lẽ chúng ta phải thừa nhận rằng người trẻ Việt Nam (và không phải chỉ người trẻ) cực kỳ thiếu vắng cảm giác tin tưởng vào giá trị của chính bản thân mình, điều mà tâm lý học gọi là “lòng tự tôn” (self-esteem). Bất kể trong văn hóa gì thì cảm giác và niềm tin vào giá trị của bản thân mình là một yếu tố quan trọng để duy trì một cuộc đời hay một cuộc sống có mục đích.
Nhân tiện tôi nói thêm, chuyện thấy bản thân mình có giá trị là một niềm tin không đi kèm với bất kỳ điều kiện gì cả (vô điều kiện). Người lớn hay tạo ra cho đứa trẻ thấy chúng có giá trị là “vì thế này vì thế kia” (những thứ mà đại loại đứa trẻ phải đạt được thì chúng mới có giá trị). Áp lực thiệt chớ! Nhớ rằng phẩm giá con người là cái được hình thành bắt đầu từ những ghi nhận và khích lệ của cha mẹ, không phải đi kèm với một thành tích nào của đứa trẻ.
Để kết, tôi nói thêm ý này nữa thôi và có thể là quan trọng: Để một người có thể thoát ra khỏi những so sánh hay kỳ vọng từ người khác thì bản thân phải nhìn thấy được những mục tiêu của chính mình và cam kết sống trọn vẹn với các mục tiêu của mình thay vì xoay vòng để đáp ứng các mong đợi hay kỳ vọng của người khác (và thường được thấy là kỳ vọng của bản thân sau một quá trình nội tâm hóa). Đó là một quá trình hình thành và sẽ là khó khăn cho con trẻ nếu thiếu sự hiểu biết và ghi nhận của cha mẹ. Đôi khi cơ hội chỉ đến với mỗi người khi chính họ đấu tranh để được sống đúng với điều mình muốn. Cần lòng can đảm để làm được điều đó.